BRIO-matrixfiche, september 2013 (update september 2016)
Het mag duidelijk zijn dat het onderwijs één van de grote strijdpunten in de Belgische politieke geschiedenis vormt en dat niet omwille van de levensbeschouwelijke aspecten. Het Brusselse onderwijs van het laatste kwart van de 19de eeuw tot het begin van de 20ste eeuw werd wel eens aangeduid met de term 'verfransingsmachine'. Vele generaties Nederlandstaligen ondergingen via de schoolbanken een taalveranderingsproces en werden Franstalige Brusselaars.
Tot ver in de 19de eeuw werd in de scholen van de hoofdstad overal in het Frans onderwezen en was het Nederlands enkel als vak aanwezig, terwijl dat laatste voor de grote meerderheid van de leerlingen wel de moedertaal was. Dat de beheersing van de Franse taal een instrument tot sociale mobiliteit vormde en het Frans bovendien een hogere status had, speelde een rol bij deze taalverschuiving. Overigens was het Frans in de secundaire en hoge scholen van alle grote Vlaamse steden de onderwijstaal en ook aan de universiteiten vonden alle colleges in het Frans plaats. De vernederlandsing van de Universiteit Gent werd in 1930 stapsgewijs ingezet en eind jaren 1960 luidde Leuven Vlaams de splitsing van de KULeuven in met de verhuis van de Franstalige afdelingen als gevolg. Ook aan de Vrije Universiteit Brussel volgde een splitsing in twee onafhankelijke universiteiten.
De taalwetgeving van 1932 was opgesteld om het verfransingsproces in Brussel tegen te gaan. Een kind moest volgens deze wet ingeschreven worden in een school op basis van de taal van het familiehoofd, althans wat betreft de instellingen van het officieel onderwijs. Dit was een van de eisen van de Vlaamse Beweging die de achterstelling van Nederlandstaligen in Brussel wilde aanpakken. Het uitgangspunt was dat taal een etnische of culturele marker is en dus veel meer dan enkel een communicatie-instrument. Met andere woorden, het taalgebruik bepaalt tegelijk het (opgelegde) lidmaatschap van een bepaalde sociale groep. De toepassing van de betreffende taalwet liet veel te wensen over. Niet alleen stootte de taalwet op weerstand van ouders die vonden dat op die manier hun kind kansen werden ontzegd, de wet kende bovendien geen controlemechanisme en hield ook geen rekening met de situatie in twee- of meertalige gezinnen. Dat alles maakte dat kinderen van Nederlandstalige ouders het Frans onderwijssysteem in Brussel lang bleven verkiezen boven de Nederlandstalige scholen. Tijdens de bezetting kreeg de Vaste Commissie voor Taaltoezicht meer slagkracht om de taalaanhorigheid van de Brusselse leerlingen na te gaan, maar ook deze zogenaamde Commissie-Grammens kon de verhuis van nauwelijks enkele honderden leerlingen van het Franstalig naar het Nederlandstalig onderwijs zorgde, droeg deze instelling wel bij tot het anti-Vlaamse klimaat onmiddelijk na de Tweede Wereldoorlog.
Met het taalcompromis van Hertoginnedal (1963) werd de bepaling van 1932 uitgebreid tot de instellingen van het vrij onderwijs en werd wel een controlemechanisme voorzien. Bij de inschrijving in een school dienden de ouders een attest in te vullen, waaruit moest blijken dat zij hun kind in zijn of haar moedertaal onderwijs lieten volgen. De maatregel zorgde voor menig politiek debat en conflict en werd in 1970-1971 als onderdeel van het politieke compromis in het kader van de eerste staatshervorming afgeschaft. Vanaf dan werd de 'vrijheid van het familiehoofd', zoals het principe werd omschreven, terug ingevoerd: Brusselse ouders hadden dus opnieuw de vrije keuze om hun kinderen naar een Nederlandstalig dan wel Franstalige school te sturen, van stelsel te veranderen of combinaties te maken (het ene kind naar het ene stelsel en een ander kind naar een ander stelsel). In die optiek is er in Brussel dus geen sprake van subnationaliteit.
Rudi Janssens, Karen Chaltin en Ann Mares, september 2013 (update september 2016)