Situering
Hoewel Brussel van oudsher meertalig is (De Metsenaere, 1988), overstijgt haar recente taaldiversiteit de traditionele officiële tweetaligheid. Het BRIO-Taalbarometeronderzoek onderstreept deze evolutie. In navolging van verscheidene (meertalige) migratiestromen worden er meer dan 100 verschillende talen gesproken in het Gewest, dewelke sterk samenhangen met het veranderend sociaal-demografisch profiel van haar bevolking (Janssens, 2013; 2018). Deze cultureel-etnische diversiteit heeft vanzelfsprekend effect op de talenkennis en het taalgebruik van de Brusselaars. Het omarmen van deze taalverschuiving ligt vanuit politiek-historisch oogpunt nog steeds gevoelig (Witte & Van Velthoven, 2010). Toch is het brede draagvlak voor meertaligheid in Brussel vandaag duidelijker aanwezig dan ooit tevoren. Een toenemende diversiteit en mobiliteit zorgt ervoor dat de meerderheid van de Brusselaars deel uitmaken van een taalkundige minderheid (Janssens, 2018).
Meertaligheid van onderuit
De mapping en analyse van meertalige initiatieven in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, uitgevoerd in opdracht van Brussels minister voor de Promotie van meertaligheid Sven Gatz, biedt inzicht in voorgenoemde transitie (Tibbaut, Vandenbussche & Saeys, 2021). De bijna honderd in kaart gebrachte meertalige initiatieven, in verschillende sectoren en georganiseerd door diverse organisaties, duiden op een meertaligheid van onderuit. Meertaligheid van onderuit verwijst in casu naar een spontane maatschappelijk evolutie, losstaande van de van bovenuit ingerichte tweetaligheid. Vooraleer aandacht wordt geboden aan dit proces dient kort stilgestaan te worden bij de gelaagdheid van meertaligheid. Meertaligheid kan immers als een maatschappelijk en individueel fenomeen worden onderscheiden. Waar het eerste wijst op het taalkapitaal van een populatie, zonder dat elk individu noodzakelijk meertalig is, duidt individuele meertaligheid op de mogelijkheid van een individu om twee of meerdere talen te spreken, meestal met onderlinge verschillen in hun taalvaardigheid (Cenoz, 2013). Een dergelijke opdeling is relevant aangezien de in kaart gebrachte meertaligheidsinitiatieven zowel individuele en maatschappelijke meertaligheid stimuleren buiten de sfeer van constitutionele taalpolitiek. Als dusdanig hopen deze initiatieven vanuit specifieke domeinen de bestaande leemtes in het officieel tweetalig taalbeleid op te vullen door de Brusselse meertalige context van onderuit tegemoet te komen.
De volgende paragrafen kaderen de in de mapping opgenomen initiatieven in deze bredere discussie.
Onderwijs en opleiding
Onderwijs en opleiding omvat als grootste hoofdcategorie 43 initiatieven, dewelke voornamelijk individuele taalpromotie beogen via, individuele trajecten of collectieve opleidingsprogramma’s, conversatietafels, interculturele ontmoetingen, immersieactiviteiten en digitale leermiddelen. Opvallend is hoe diverse actoren, waaronder universitaire instellingen, jeugdwerkingsorganisaties en gemeenten, meertaligheid promoten met variërende doelstellingen gaande van sociaal-economische mobiliteit tot gemeenschapsvorming. Concreet hebben de geïdentificeerde initiatieven tot doel taalverwerving en taalvalorisatie te bevorderen bij het brede publiek. De wetenschappelijke vakliteratuur verduidelijkt dat individuele taalpromotie niet enkel een middel is voor het bevorderen van individuele taalvaardigheden, maar ook bijdraagt tot de promotie van maatschappelijke meertaligheid bij diverse doelgroepen en binnen specifieke domeinen (cfr. Dunbar & McKelvey, 2018; Iannàccaro, 2018).
Tools en ondersteuning
De tools en ondersteuning omvatten de initiatieven die gebruikers concrete hulp, op punctuele basis, in een meertalige context aanbieden, zodoende leemtes in de dienstverlening op te vullen. Zes van de vijftien in kaart gebrachte instrumenten worden aangeleverd door het Huis van het Nederlands. Overigens voorzien enkele sociale tolkendiensten communicatieve ondersteuning aan derden bij private en publieke dienstverlening. Tot slot kaderen gestandaardiseerde tests en de toekenning van certificaten tevens binnen dit domein. Al deze initiatieven hebben het (structureel) streven naar het overbruggen van linguïstische en interculturele barrières in de Brusselse meertalige context gemeen (Kerremans et al., 2018).
Informatie over en promotie van meertaligheid
Verder werden 11 initiatieven in kaart gebracht die meertaligheid promoten en gebruikers informatie aanleveren over het gebruik of het aanleren van talen in Brussel. Het betreft onder meer meertalige initiatieven van Aula Magna, Marnix Plan en vzw Foyer. Ook de productie en verspreiding van informatie inzake het taalgebruik in Brussel door BRIO en CLIN-VUB leveren een bijdrage aan de promotie van meertaligheid in het Gewest. Opvallend is de schaarsheid aan meertalige initiatieven georganiseerd door openbare diensten, evenals de geringe coördinatie en integratie van initiatieven op het Brussels grondgebied. Hierbij reist de noodzaak dergelijke meertalige initiatieven beter op elkaar af te stemmen.
Meertalige aanbiedingen, diensten en organisaties
Tot slot consolideert de vierde categorie initiatieven van instellingen die hun diensten in verscheidene talen aanbieden of die een meertalig aanbod wensen te verstrekken. Ondanks het multiculturele karakter van Brussel blijkt de toegang tot meertalige informatie, naast het Nederlands en Frans, bij openbare diensten eerder zeldzaam te zijn. Noch wordt vastgesteld dat meertaligheid bij hun personeel actief wordt aangemoedigd. Daarentegen wijst de mapping op een brede variëteit aan meertalige initiatieven bij meerdere (gesubsidieerde) organisaties, dewelke meertalige strategieën uitwerken ten behoeve van hun doelpubliek en het beter uitvoeren van hun taken. Zo slaan deze meertalige initiatieven een brug tussen de geldende taalwetgeving en de meertalige noden van de Brusselse bevolking.
Meertaligheid als cement van de Brusselse samenleving
De meertalige initiatieven uit de mapping weerspiegelen dat de Brussels meertaligheid sterk van onderuit wordt ondersteunt. Concreet illustreert de variëteit aan in kaart gebrachte initiatieven het meertalige draagvlak bij diverse organisaties en binnen verschillende sectoren, dewelke verder als basis kunnen dienen voor het Brussels meertaligheidsbeleid. Deze observatie is evenwel geen op zichzelf staand fenomeen. Kraus en collega’s (2020) bespreken in hun comparatieve studie de complexer wordende stedelijke meertaligheid in Barcelona, Luxemburg Stad en Riga. Hoewel deze drie steden verschillend met hun toenemende taaldiversiteit omgaan, valt op hoe hun huidige meertaligheid gestuurd wordt door traditionele taalpolitiek. Brussel slaagt er daarentegen in haar traditionele taalkundige breuklijn te temperen (cfr. Janssens & Vaesen, 2015; O’Connor & Vaesen, 2018; Van Haute et al., 2018). De ‘Promotie van Meertaligheid’ door het Brussels bestuur is hier een recent en duidelijk voorbeeld van. Het beschouwt meertaligheid niet langer als impliciet conflictueus, maar een bindmiddel van de Brusselse samenleving. Als dusdanig kan Brussel een uniek voorbeeld zijn voor super-diverse steden in Europa en de rest van de wereld.
Bibliografie
Cenoz, J. (2013). Defining Multilingualism. Annual Review of Applied Linguistics, 33, 3–18. https://doi.org/10.1017/s026719051300007x.
De Metsenaere, M. (1988). Taalmuur: sociale muur? De negentiende-eeuwse taalverhoudingen te Brussel als resultaat van geodemografische en sociale processen. Brussel, VUBPRESS.
Dunbar, R., McKelvey, R. (2018). Must states provide services to migrants in their own languages? In Grin, F., Célio Conceição, M., Kraus, P., Marácz, L., Ozoliņa, Z., & Pym, A. (eds.). The MIME Vademecum. Mobility and Inclusion in Multilingual Europe (pp. 94–95). Grandson, Artgraphic Cavin SA.
Iannàccaro, G. (2018). How can inclusive school systems best manage linguistic diversity? In Grin, F., Célio Conceição, M., Kraus, P., Marácz, L., Ozoliņa, Z., & Pym, A. (eds.). The MIME Vademecum. Mobility and Inclusion in Multilingual Europe (pp. 116–117). Grandson, Artgraphic Cavin SA.
Janssens, R. (2013). Meertaligheid als cement van de stedelijke samenleving. Een analyse van de Brusselse taalsituatie op basis van taalbarometer 3. Brussel, VUBPRESS.
Janssens, R. (2018a). Meertaligheid als opdracht. Een analyse van de Brusselse taalsituatie op basis van taalbarometer 4. Brussel, VUBPRESS.
Janssens, R., & Vaesen, J. (2015). In contact and/or in conflict? Ethno-cultural markers, language and schooling in post-war Brussels. Past, Present and Future of a Language Border, 255–274. https://doi.org/10.1515/9781614514152-013.
Kerremans, K., De Ryck, L.-P., De Tobel, V., Janssens, R., Rillof, P., & Scheppers, M. (2018). Bridging the Communication Gap in Multilingual Service Encounters: A Brussels Case Study. The European Legacy, 23(7–8), 757–772. https://doi.org/10.1080/10848770.2018.1492811.
Kraus, P. A., Climent‐Ferrando, V., Frank, M., & Garcia, N. (2020). Governing complex linguistic diversity in Barcelona, Luxembourg and Riga. Nations and Nationalism, 27(2), 449–466. https://doi.org/10.1111/nana.12662.
O’Connor, K., & Vaesen, J. (2018). Between Scylla and Charybdis? Twenty-Five Years Administrating the Contested Region of Brussels. Administration & Society, 50(6), 835–855. https://doi.org/10.1177/0095399715607931.
Tibbaut, A., Vandenbussche, W., & Saeys, M. (2021). Meertaligheid in Brussel: Mapping en analyse van meertalige initiatieven in het Brussels Gewest. [online] Available at: https://www.briobrussel.be/sites/default/files/2021-03/meertaligheid-in-brusselvolledig-rapportnl.pdf.
van Haute, E., Deschouwer, K., Gaudin, T., Janssens , R., Kavadias , D., Mares, A., ... Tibbaut, A. (2018). Besturen in Brussel. [online] Available at: https://www.briobrussel.be/sites/default/files/2018-08/bestureninbrussel-eersterapport-lokalebesturenv3.0%282%29.pdf.
Witte, E., & Velthoven, H. (2010). Languages in Contact and in Conflict. Kalmthout, Pelckmans.